Οι Ιερές Ακολουθίες

Ιερές Ακολουθίες ονομάζονται οι διάφορες λατρευτικές τελετές που γίνονται κυρίως εντός του Ιερού Ναού αλλά και αλλού (π.χ. σπίτι, κοιμητήριο, κτλ). Λέγονται Ακολουθίες γιατί όσα γίνονται σε αυτές δεν είναι τυχαία, αλλά ακολουθούν ένα ορισμένο  τρόπο και γίνονται  σε ορισμένο χρόνο. Οι Ακολουθίες αυτές τελούνται τακτικά ή έκτακτα κατά τη διάρκεια του Εκκλησιαστικού έτους και στοχεύουν στην δοξολογία του Θεού και στον αγιασμό της ζωής των πιστών από την στιγμή που γεννιούνται μέχρι και μετά το θάνατό τους.

Οι Ακολουθίες διακρίνονται σε τακτικές και έκτακτες.

Υπάρχουν οι Ακολουθίες του εικοσιτετραώρου (Τακτικές). Η Εκκλησία στο «Ωρολόγιο» έχει ορίσει όλο το εικοσιτετράωρο ορισμένες ώρες που κάθε πιστός καλείται να προσευχηθεί στο Θεό. Αυτές είναι το Μεσονυχτικό, ο ¨Όρθρος, οι Ώρες, ο Εσπερινός και το Απόδειπνο.

Οι Έκτακτες γίνονται σε ειδικές περιστάσεις  ή όταν το ζητήσουν οι πιστοί. Τέτοιες είναι τα Ιερά Μυστήρια, οι Παρακλητικοί Κανόνες, ο Αγιασμός, η νεκρώσιμος Ακολουθία, το Τρισάγιο, το Μνημόσυνο, ο Σαραντισμός, η Αρτοκλασία, τα Εγκαίνια του Ναού, κλπ.

Κεντρική και κυρίαρχη θέση στην ζωή της Εκκλησίας έχει βέβαια η Θεία Λειτουργία, η οποία συγκαταλέγεται στις τακτικές ακολουθίες διότι συνδέεται με τις υπόλοιπες ακολουθίες του νυχθημέρου και διότι τελείται σχεδόν καθημερινά.

Κάποιες από τις Ακολουθίες βρίσκονται αυτοτελείς σε ειδικά βιβλία ενώ άλλες ετοιμάζονται από τούς Ψάλτες και τον Ιερέα μέ βάση τις οδηγίες που δίδονται από ειδικά ετήσια βιβλία. Οι πιστοί μπορούν να προμηθεύονται μικρά (με ξεχωριστές Ακολουθίες) αλλά και συγκεντρωτικά (με περισσότερες μαζί) βιβλία, να τα διαβάζουν, να τα μαθαίνουν και να επωφελούνται από τον πλούτο και τη σοφία τους.

Ο Εσπερινός, είναι ακολουθία εσπερινή και αποτελεί την πρώτη ακολουθία της ημέρας. Στα λειτουργικά κείμενα ονομάζεται και Λυχνικόν, επειδή η έναρξή της συνέπιπτε χρονικά με την αφή των λύχνων, που φώτιζαν τους δρόμους των μεγάλων πόλεων κατά τη διάρκεια της νύκτας. Διακρίνεται σε Μικρό και Μεγάλο Εσπερινό, ανάλογα με την εορτή που ακολουθεί. Ο Μικρός Εσπερινός  τελείται κατά τις εργάσιμες ημέρες της εβδομάδας και είναι σύντομος και ο Μεγάλος Εσπερινός, ο οποίος είναι εκτενής, ψάλλεται κατά τις επίσημες εορτές.

Το Μεσονυκτικό, σήμερα τελείται συνήθως στα Μοναστήρια, και  γίνεται «εν τω μέσω της νυκτός». Περιλαμβάνει τροπάρια, ψαλμούς, ύμνους  και  ευχαριστήριες ευχές προς τον Θεό, που μας αξιώνει να δούμε το φως την νέας ημέρας. Διακρίνεται σε  μεσονυκτικό της Κυριακής, του Σαββάτου, και της Σαρακοστής και του Πάσχα.

Μετά το Μεσονυκτικό ακολουθεί η Ακολουθία του Όρθρου, η οποία τελείται κάθε πρωί με την ανατολή του ήλιου. Μετά το τέλος του Όρθρου, ακολουθεί η Θ. Λειτουργία που είναι και αυτή τακτική Ακολουθία και το Μυστήριο των Μυστηρίων. 
Όταν συνάπτεται με τον μέγα Εσπερινό αποτελεί την Αγρυπνία. Ο Όρθρος περιλαμβάνει ψαλμούς, τροπάρια και ύμνους και  αναφέρονται κυρίως στο εορταζόμενο άγιο της ημέρας ή  της εορτής, αλλά και ύμνους προς τον Θεό και την Θεοτόκο. Έχουμε τον Όρθρο της Κυριακής, του Σαββάτου, της εορτής, της Σαρακοστής.

 

Οι Ώρες, είναι Ακολουθίες που γίνονται σε συγκεκριμένα χρονικά διαστήματα της ημέρας. Η  πρώτη (Α΄)  Ώρα γίνεται με το τέλος της Ακολουθίας του Όρθρου, η Τρίτη (Γ΄)  Ώρα  γύρω στις 9 το πρωί, η έκτη (Στ΄) Ώρα γύρω στις 12 το μεσημέρι και η ενάτη (Θ΄) Ώρα πριν τον Εσπερινό της επόμενης ημέρας, περίπου στις 3 το απόγευμα. Είναι κατά βάσιν ψαλμοί  και τροπάρια, που αναφέρονται στα γεγονότα του Πάθους του Κυρίου.
Υπάρχουν ακόμα οι Μεγάλες και Βασιλικές Ώρες, οι οποίες ψάλλονται κατά την παραμονή των Χριστουγέννων, την παραμονή των Θεοφανείων και τη Μ. Παρασκευή. Είναι Ακολουθίες οι οποίες αναφέρονται στον Βασιλέα Χριστό, και επιπλέον σε αυτές –κατά το Βυζάντιο- ήταν παρών και ο βασιλέας, εξ ου και Βασιλικές. Αναφέρονται, με ιδιαίτερα τροπάρια και ψαλμούς, περισσότερο στα μεγάλα γεγονότα της ημέρας, που τελούνται από την Εκκλησία με κατάνυξη και μεγαλοπρέπεια. 

Ο Αγιασμός, που τελείται από τον Ιερέα στον Ναό  ή και εκτός του Ναού, διακρίνεται σε μικρό και σε μεγάλο Αγιασμό.
Ο Μικρός Αγιασμός γίνεται στο Ναό αλλά και στα σπίτια κάθε πρώτη του μήνα, όπως και σε άλλες περιπτώσεις, όπως για παράδειγμα στην αρχή της σχολικής χρονιάς, σε θεμέλια σπιτιών, σε αγιασμό καταστημάτων, ιδρυμάτων κλπ.
Ο Μεγάλος Αγιασμός τελείται την ημέρα των Θεοφανείων, την παραμονή των Θεοφανείων. Έχει περισσότερες Ευχές, για αυτό και ονομάζεται μεγάλος, σε διάκριση από τον μικρό.

 

Παρακλητικός Κανόνας ή «Παράκληση». Η Παράκληση, μικρή και μεγάλη, περιέχει ύμνους,  που απευθύνονται κατ΄ εξοχήν στην Κυρία Θεοτόκο. Η μικρή Παράκληση ψάλλεται σε κάθε δύσκολη περίσταση. Με αυτή παρακαλούμε τη Θεοτόκο και όλους τους Αγίους να μεσιτεύσουν στον Θεό για τη σωτηρία μας και την απαλλαγή μας από τις διάφορες δοκιμασίες της ζωής.
Η μεγάλη Παράκληση ψάλλεται το Δεκαπενταύγουστο, εναλλάξ με την μικρή. Λέγεται μεγάλη γιατί έχει σχέση με την μεγάλη Θεομητορική εορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Ο Παρακλητικός Κανόνας έχει σαν στόχο να παρηγορηθούν οι πιστοί και να ησυχάσουν οι ψυχές τους από τις δύσκολες καταστάσεις της ζωής.

Με την νεκρώσιμη ακολουθία (Κηδεία) η Εκκλησία τον κατευοδώνει τον πιστό στην αιωνιότητα. Αποτελεί προσευχή για την ψυχή του νεκρού και διδασκαλία για όσους βρίσκονται ακόμη στη ζωή.  Περιλαμβάνει τροπάρια του Αγίου Ιωάννου του Δαμασκηνού, τους Μακαρισμούς, τον Απόστολο, το Ευαγγέλιο, την Ευχή για τον κεκοιμημένο. Η Ακολουθία αυτή μας υπενθυμίζει ότι θα αναστηθούμε και ότι θα ζήσουμε αιώνια μαζί με τους προσφιλείς μας νεκρούς και τον αναστημένο Χριστό.

Το «Τρισάγιο» είναι σύντομη  προσευχή για τον κεκοιμημένο, που γίνεται στο κοιμητήριο (στον τάφο του νεκρού) ή στον ιερό Ναό.

Το Μνημόσυνο είναι προσευχή της ενορίας για την ανάπαυση της ψυχής του νεκρού, στις 40 μέρες, στον ένα χρόνο και στα τρία χρόνια από  το θάνατό του.

Η ακολουθία του Σαραντισμού τελείται την τεσσαρακοστή μέρα από την γέννηση ενός βρέφους. Βασίζεται στην εορτή της Υπαπαντής του Χριστού στο Ναό των Ιεροσολύμων από τον γηραιό ιερέα Συμεών. Περιλαμβάνει δύο ζεύγη ευχών. Το πρώτο αναφέρεται στη μητέρα, και το δεύτερο στο παιδί. Στις ευχές εκφράζεται ευγνωμοσύνη προς τον Θεό για τη γέννηση του βρέφους και τη διάσωση της μητέρας από τους κινδύνους του τοκετού.

 

Η μητέρα ως “συνδημιουργός” του Θεού, δέχεται την ευλογία του Θεού, από τον λειτουργό· δέχεται και την συγχώρεσή Του για ότι δεν έκανε σύμφωνα με το θέλημά Του. Η μητέρα έρχεται στο Ναό για να αναθέσει το παιδί της στην κοινή μητέρα όλων μας, την Εκκλησία.

 

Το βρέφος προσάγεται για να ευλογηθεί, να «εκκλησιαστεί» και να προσφερθεί στον Θεό, πάλι κατά το πρότυπο του Κυρίου, που την σαρακοστή ημέρα από την γέννησή του οδηγήθηκε στο ναό των Ιεροσολύμων. Σχηματίζεται με το σώμα του το σημείο του σταυρού μπροστά στις πύλες του ναού, που προτυπώνουν την Βασιλεία του Θεού. Ο Σταυρός γίνεται για το νεογέννητο η θύρα του Παραδείσου. Η είσοδος του βρέφους στο Άγιο βήμα, έχει το νόημα της αφιέρωσης του ανθρώπου στο Θεό.

Η Ακολουθία της Αρτοκλασίας είναι μια μικρή σχετικώς ακολουθία η οποία σύμφωνα με το Τυπικό αποτελεί μέρος του Μεγάλου Εσπερινού των Αγρυπνιών των Δεσποτικών και Θεομητορικών εορτών και των εορτών των μεγάλων Αγίων. Τελείται στο τέλος του Μεγάλου Εσπερινού, ακόμα και στο τέλος του Όρθρου ή της Θείας Λειτουργίας ή και αυτοτελώς, εις ανάμνηση της ευλογίας και πληθύνσεως των πέντε άρτων στην έρημο, από τον Κύριο και του χορτασμού χιλιάδων ανθρώπων, καθώς αναφέρεται στο Ευαγγέλιο (Ματθαίου ιδ΄ 13-21, ιε΄ 32-39. Μάρκου ς΄ 32-44, η΄1-10. Λουκά θ΄ 10-17 και Ιωάννου ς΄ 1-15).

Όπως οι Χριστιανοί αφιερώνονται  στον Θεό με το Βάπτισμα,  έτσι και οι Ιεροί  Ναοί αφιερώνονται στον Θεό με την Ακολουθία των Εγκαινίων. Μετά την Ακολουθία του Όρθρου ο Επίσκοπος, μαζί  με τους Ιερείς και τους πιστούς, λιτανεύει τα Άγια Λείψανα  τρεις φορές γύρω από τον Ναό. Κατόπιν, με ευλάβεια, τα τοποθετεί μέσα στην Αγία τράπεζα, σε ειδικά κατασκευασμένη θέση. Ύστερα πλένουν την Αγία Τράπεζα με χλιαρό νερό και κερομαστίχα, τη σφραγίζουν με μύρο, την ντύνουν με τα καλύμματα και την καθαγιάζουν με την πανηγυρική Θεία Λειτουργία. Κατά την Ακολουθία των Εγκαινίων γίνεται και η «καθιέρωσις», ο αγιασμός δηλαδή, των Αντιμηνσίων. Αντιμήνσιο (αντί-mensa, που σημαίνει στα λατινικά τραπέζι) είναι τα υφάσματα εκείνα στα οποία απεικονίζεται το Πάθος του Κυρίου, και κάθε Ιερέας τελεί μόνο πάνω σε αυτό τη Θεία Λειτουργία.

Υπάρχουν και ειδικές Ευχές της Εκκλησίας για την ευλόγηση των απαρχών του καλοκαιριού (των σταφυλιών δηλαδή, κατά την εορτή της Μεταμορφώσεως του Κυρίου), των Βαϊων, των αυγών του Πάσχα, της Φανουρόπιτας. Επίσης η ευχή της Βασκανίας, οι ιερές Λιτανείες κ.α