ΤΡΙΩΔΙΟ 2024 (25/2/2024 – 4/5/2024)
Η Κυριακή του Τελώνου και Φαρισαίου αποτελεί ορόσημο για το εκκλησιαστικό έτος, καθώς σηματοδοτεί την έναρξη του Τριωδίου. Μία περίοδο που διαρκεί δέκα εβδομάδες και εκτείνεται από την Κυριακή του Τελώνου και Φαρισαίου μέχρι το βράδυ του Μεγάλου Σαββάτου. Πρόκειται για μια “κινητή” χρονική περίοδο που ημερομηνιακά εξαρτάται από το πότε πέφτει το Πάσχα κάθε χρονιάς.
Το Τριώδιο έχει λάβει την ονομασία αυτή από το ομώνυμο εκκλησιαστικό βιβλίο, το οποίο περιλαμβάνει ύμνους που έχουν τρεις ωδές σε αντίθεση με τους υπόλοιπους ύμνους της εκκλησίας, οι οποίοι έχουν εννέα ωδές. Πρόκειται για ένα πλούσιο σε μηνύματα αληθείας και ζωής βιβλίο, που αποτελεί τον κορμό των ακολουθιών της περιόδου ως το Μεγάλο Σάββατο.
Οι τρεις πρώτες εβδομάδες αποτελούν την εισαγωγή στο Τριώδιο. Πλαισιώνονται από τέσσερις Κυριακές που λειτουργούν προπαρασκευαστικά για τον πιστό. Σε αυτή τη πρώτη περίοδο του Τριωδίου η Εκκλησία προσδιορίζει τον αγωνιστικό στόχο μας για κάτι μεγάλο και δύσκολο για τα ανθρώπινα μέτρα.
Κυριακή Τελώνου και Φαρισαίου
Κυριακή του Ασώτου
Κυριακή της Απόκρεω
Κυριακή της Τυροφάγου ή Τυρινής
Κυριακή Τελώνου και Φαρισαίου
Την πρώτη Κυριακή (Τελώνου και Φαρισαίου) η Εκκλησία προσπαθεί να μιλήσει στην καρδιά μας προκειμένου να διδάξει την αρετή της ταπεινώσεως και να στηλιτεύσει την έπαρση. Ὁ Φαρισαίος στέκεται μπροστά στο Θεό απορροφημένος στο “εγώ” του, υπερήφανα, ματαιόδοξα και αλαζονικά. Θεωρεί τον εαυτό του καλύτερο από τους άλλους. Δεν έχει πόθο Θεού, ούτε διάθεση αυτογνωσίας και αληθινού αγώνα, αλλά εγωισμό και φιλαυτία. Αναφέρει στον Θεό τα καλά του έργα για να εξυψώσει τον εαυτό του. Θεωρεί ασυνείδητα τον εαυτό του Θεό. Ὁ Τελώνης, αντίθετα, είναι συντετριμμένος, αποδέχεται και ομολογεί την αμαρτωλότητά του, αισθάνεται τη μηδαμινότητά του και ταπεινώνεται. Δεν ασχολείται με την συμπεριφορά και τις αμαρτίες των άλλων ανθρώπων. Παραμένει προσηλωμένος στην αυτοκριτική του εαυτού του και ζει στην κατάσταση της ταπείνωσης και της απλότητας.
Η Εκκλησίας μας όρισε να είναι αφιερωμένη η πρώτη Κυριακή του Τριωδίου στη διδακτική αυτή παραβολή του Κυρίου για να συνειδητοποιήσουμε πως η υπερηφάνεια είναι η αγιάτρευτη ρίζα του κακού στον άνθρωπο, η οποία μας κρατά μακριά από την αγιαστική χάρη του Θεού και πως η ταπείνωση είναι το σωτήριο αντίδοτο της καταστροφικής πορείας στην οποία μας οδηγεί η εγωπάθεια.
Κυριακή του Ασώτου
Την δεύτερη Κυριακή, διαβάζεται η γνωστή παραβολή του Ασώτου υιού ή του σπλαγχνικού πατέρα. Ο πατέρας σέβεται την απόφαση του νεώτερου γιού του να φύγει μακριά και να ζήσει άσωτα. Ο άσωτος υιός μετανοεί και επιστρέφει στον πατέρα του, ο οποίος τον δέχεται με αγάπη. Η παραβολή αυτή μας αποκαλύπτει την άθλια κατάσταση της αμαρτωλότητας, την αξία της μετάνοιας, το μέγεθος της θείας ευσπλαχνίας και το μεγαλείο τής συγχωρέσεως.
Κυριακή της Απόκρεω
Την τρίτη Κυριακή της Απόκρεω η Εκκλησία μας κάνει εσχατολογική αναφορά στην ένδοξη Δευτέρα Παρουσία του Κυρίου. Τότε που ἡ ζωή κάθε ανθρώπου θα εξεταστεί από τον δίκαιο Κριτή με κριτήριο την αγάπη προς τον πλησίον, τον φτωχό, τον περιφρονημένο, τον αδικημένο, τον άσημο, τον αγράμματο, τον αμαρτωλό. Ο Κύριος μάς διαβεβαιώνει ότι ἡ αγάπη που εκδηλώνουμε στο συνάνθρωπό μας δεν έχει αποδέκτη τον άνθρωπο αυτόν, αλλά τον ίδιο τον Χριστό («’Εμοὶ ἐποιήσατε»), καθώς Εκείνος, όλους τους θεωρούμενους «μικρούς και ασήμαντους», τους θεωρεί αδελφούς Του. Η παραβολή μας υπενθυμίζει και μας προετοιμάζει για την Κρίση και μας διδάσκει την χριστιανική αγάπη.
Αυτή η Κυριακή ονομάζεται της Απόκρεω γιατί είναι η τελευταία μέρα που οι Χριστιανοί επιτρέπεται να φάνε κρέας.
Κυριακή της Τυροφάγου ή Τυρινής
Η εβδομάδα που ξεκινά μετά την Κυριακή της Απόκρεω ονομάζεται εβδομάδα της Τυρινής ή Τυροφάγου κατά τη διάρκεια της οποίας επιτρέπεται η βρώση τυροκομικών, αυγών και ψαριών (λευκή νηστεία). Την τέταρτη Κυριακή, της Τυροφάγου, το Ευαγγέλιο αναφέρεται στην εξορία των Πρωτόπλαστων και μας αποκαλύπτει το νόημα και τη διάσταση της αληθινής νηστείας. Νηστεία, κυριολεκτικά, σημαίνει αποχή από τις τροφές (νή+εσθίω). Ἡ αληθινή νηστεία, όμως, δεν εξαντλείται στον τύπο. Αντίθετα, ο μεγαλύτερος εχθρός της είναι η τυπολατρία και η υποκρισία. Πρόκειται για μία περίοδο κατά την οποία περιορίζουμε την ποσότητα και την ποικιλία των γευμάτων μας, ώστε να στρέψουμε την προσοχή μας στην προσευχή και τη μετάνοια.
Μέσω της νηστείας, που είναι το πιο διαδεδομένο ασκητικό μέσο της εκκλησιαστικής μας παράδοσης, μαθαίνουμε να μη βασιζόμαστε στα υλικά πράγματα αλλά να προσπαθούμε να κυριαρχούμε πνευματικά στις πιεστικές ανάγκες του σώματος.
Ὁ Χριστός με τον λόγο Του, συνδέει τη συγγνώμη και τη συγχώρηση με τη νηστεία. Ἡ νηστεία νοηματοδοτείται όταν συνοδεύεται από ενδοσκόπηση και μετάνοια, η οποία δεν μπορεί να υπάρξει δίχως τη συγγνώμη προς τον αδερφό, δίχως την εξάλειψη της κακίας μας, δίχως την εκούσια διακοπή των παθών που μας κρατούν δέσμιους των αναγκών μας.
Η νηστεία είναι ακόμα μια ευκαιρία να δείξουμε την αγάπη μας, μοιράζοντας τα αγαθά μας ή παρέχοντας μέρος από αυτά στην ανάγκη των άλλων. Απλώνοντας το χέρι μας στον αδερφό που έχει ανάγκη, πιάνουμε το χέρι του Θεού που μας τραβά κοντά Του. Έτσι θησαυρίζουμε αγαθά για την αιωνιότητα.
Άρα λοιπόν η νηστεία μας βοηθά να ηρεμήσουμε από τον κοσμικό θόρυβο, να μονιάσουμε με τους άλλους, να συναισθανθούμε τα λάθη και τα πάθη μας και να καταβάλλουμε προσπάθεια για να απαλλαγούμε από αυτά. Χωρίς αυτή την σύνδεση, η νηστεία από μόνη της δεν είναι αρκετή.
Με τη σοφία που μας έχει μεταδώσει το Ευαγγέλιο κατά το προπαρασκευαστικό στάδιο του Τριωδίου, εισερχόμαστε στον πνευματικό αγώνα της Μεγάλης Σαρακοστής. Η νηστεία, η προσευχή, η ταπείνωση, η μετάνοια, η πνευματική περισυλλογή, η αγάπη, η συγχώρεση και οι Ιερές Ακολουθίες της περιόδου είναι τα όπλα που θα μας βοηθήσουν να καθαρίσουμε τους εαυτούς μας, να αφυπνιστούμε και να αναγεννηθεί μέσα μας κάθε τι καλό που έχουμε.
Από την Καθαρά Δευτέρα αρχίζει η περίοδος της αυστηρής νηστείας. Η νηστεία αυτή ονομάζεται Τεσσαρακοστή γιατί έγινε κατά μίμηση της νηστείας που έκανε ο Κύριος στην έρημο για 40 μέρες. Ονομάστηκε «Μεγάλη» για να διακρίνεται από την άλλη σαρανταήμερη νηστεία των Χριστουγέννων που είναι και ελαφρύτερη.
Μέσα από τις Ακολουθίες της Εκκλησίας της περιόδου αυτής, μας δίνονται αμέτρητες ευκαιρίες και αφορμές για ενδοσκόπηση, εσωτερική εξέταση, συνειδητοποίηση της αμαρτωλότητάς μας, ταπείνωση και μετάνοια, ώστε να εισέλθουμε στο Μυστήριο του Θεού, της Αγάπης και του Ελέους Του.
Κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Τεσσαρακοστής τελείται καθημερινά η ακολουθία του Μεγάλου Απόδειπνου, που περιέχει ψαλμούς, τροπάρια, και ευχές.
Κάθε Τετάρτη και Παρασκευή της Μεγάλης Τεσσαρακοστής τελείται Προηγιασμένη Θεία Λειτουργία. Τις ημέρες της Μεγάλης Σαρακοστής δεν τελείται Θεία Λειτουργία (εκτός Σαββάτου και Κυριακής και της ημέρας του Ευαγγελισμού), γιατί η τέλεσή της έχει πανηγυρικό χαρακτήρα που δεν συμβαδίζει με τη νηστεία και το πένθιμο φρόνημα της Μ. Σαρακοστής. Τελείται όμως η Προηγιασμένη Θεία Λειτουργία. Ονομάζεται έτσι γιατί τα Τίμια Δώρα, ο Άρτος και ο Οίνος, έχουν προηγιασθεί κατά τη Θεία Λειτουργία της Κυριακής που προηγήθηκε, είναι πια Σώμα και Αίμα Χριστού και προσφέρονται προς μετάληψη. Η Λειτουργία αυτή δεν έχει τον πανηγυρικό και θριαμβευτικό τόνο των άλλων Λειτουργιών, αλλά δεσπόζει σε αυτή το πένθιμο και κατανυκτικό στοιχείο.
Κάθε Παρασκευή ψάλλεται τμηματικά ο Ακάθιστος Ύμνος (Χαιρετισμοί).
Κάθε Κυριακή τελείται ο Κατανυκτικός Εσπερινός.
Η Εκκλησία, μέσα από τις ακολουθίες αυτές και την άσκηση και προσευχή, μας προετοιμάζει για το επικείμενο πνευματικό γεγονός: τα Πάθη και την Ανάσταση του Κυρίου. Για να μας βοηθήσει στον δύσκολο πνευματικό μας αγώνα, τιμά στις πέντε Κυριακές της Σαρακοστής -οι οποίες ονομάζονται Κυριακές των Νηστειών- γεγονότα και πρόσωπα πολύ σημαντικά για την καλλιέργεια της ψυχής μας και με αυτόν τον τρόπο, προσπαθεί να μας δώσει παραδείγματα και δύναμη.
Κυριακή της Ορθοδοξίας
Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά
Της Σταυροπροσκυνήσεως
Αγίου Ιωάννη της Κλίμακος
Οσίας Μαρίας της Αιγυπτίας
Σάββατο του Λαζάρου
Κυριακή των Βαϊων
Κυριακή της Ορθοδοξίας
Την Α΄Κυριακή των νηστειών γιορτάζουμε την αναστήλωση των ιερών εικόνων και το θρίαμβο της Ορθόδοξης πίστης κατά των εικονομάχων από την αυτοκράτειρα Θεοδώρα το 843 μ. Χ. Η νίκη κατά των εικονομάχων είναι νίκη της Ορθοδοξίας, διότι η εικονομαχία υπήρξε μια μεγάλη αίρεση, που συγκεφαλαίωνε πολλές άλλες.
Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά
Τη Β΄ Κυριακή των νηστειών τιμάται η μνήμη του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης. Ο Άγιος Γρηγόριος υπήρξε κορυφαίος διδάσκαλος των ορθοδόξων δογμάτων και ακαταγώνιστος πολέμιος των αιρέσεων και κήρυκας της Θείας Χάριτος. Η Κυριακή αυτή ονομάζεται και «δεύτερη Κυριακή της Ορθοδοξίας», αφού ο Άγιος με το βίο και τη διδασκαλία του κατατρόπωσε τις αιρέσεις και στο πρόσωπό του έλαμψε η Ορθοδοξία.
Της Σταυροπροσκυνήσεως
Τη Γ΄ Κυριακή των νηστειών η Εκκλησία προβάλλει για προσκύνηση τον Τίμιο Σταυρό που είναι σύμβολο νίκης και δύναμης, για να ενισχύσει τους πιστούς να συνεχίσουν τη νηστεία και τον πνευματικό τους αγώνα τους, εν μέσω της Τεσσαρακοστής.
Αγίου Ιωάννη της Κλίμακος
Ο Άγιος αυτός δόθηκε στη άσκηση και διετέλεσε ηγούμενος της μονής Σινά (6ος αιώνας). Είναι γνωστός για το θαυμάσιο σύγγραμμα του «Κλίμαξ» (Κλίμακα των αρετών). Μέσα στο μοναδικό αυτό βιβλίο περιέχονται οι ομιλίες του με αντικείμενό τους τα σκαλοπάτια της πνευματικής ανάβασης των μοναχών, αλλά και κάθε πιστού, μέσα από την προσωπική άσκηση.
Την Πέμπτη της εβδομάδας αυτής (που έπεται της Δ΄ Κυριακής των Νηστειών) ψάλλεται η Ακολουθία του Μεγάλου Κανόνος, που λέγεται έτσι γιατί είναι μεγαλύτερος από τους άλλους Κανόνες. Πρόκειται για ένα εντυπωσιακό ποιητικό έργο του Αγ. Ανδρέου επισκόπου Κρήτης που αποτελείται από εκατοντάδες τροπάρια, που αναφέρονται σε ολόκληρη την ανθρώπινη ιστορία, από την Πτώση και έπειτα. Μεταξύ πολλών άλλων αναφέρεται και στην μετάνοια.
Οσίας Μαρίας της Αιγυπτίας
Την Ε’ Κυριακή των νηστειών τιμάται η μνήμη της Οσίας Μαρίας της Αιγυπτίας. Η Οσία από ηλικία 12 ετών ακολουθούσε ένα ιδιαίτερα έκλυτο βίο. Για 17 χρόνια ζούσε στο βούρκο της αμαρτίας. Όταν εμποδίστηκε από θεϊκή δύναμη να εισέλθει στο Ναό της Αναστάσεως, μετανόησε και το απέδειξε έμπρακτα: Πήγε στην έρημο, όπου την υπόλοιπη ζωή της, 47 ακόμη έτη, ασκήτεψε. Στο τέλος της ζωής της την συναντά ο Αββάς Ζωσιμάς, ο οποίος την εξομολογεί και την κοινωνεί των Αχράντων Μυστηρίων. Η Εκκλησία μας προβάλει την Οσία Μαρία την Αιγυπτία ως πρότυπο μετάνοιας και μας καλεί να την μιμηθούμε.
Σάββατο του Λαζάρου
Εορτάζουμε την ανάσταση του Λαζάρου. Ο Χριστός ανασταίνει τον Λάζαρο, παρόλο που είχε πεθάνει προ τεσσάρων ημερών, αποδεικνύοντας ότι ο Αυτός είναι η «Ανάσταση και η Ζωή». Είναι το μεγαλύτερο θαύμα του Κυρίου.
Κυριακή των Βαϊων
Θριαμβευτική είσοδος του Ιησού στα Ιεροσόλυμα από τη Βηθανία, όπου ο λαός τον υποδέχτηκε με «Βάϊα φοινίκων» γι αυτό και το όνομα της ημέρας. Ο Κύριος πορεύεται εκούσια προς το Πάθος του, προκειμένου να λυτρώσει τον άνθρωπο από τα δικά του πάθη.
Η Αγία και Μεγάλη Εβδομάδα αρχίζει από την Κυριακή των Βαΐων το βράδυ. Τη λέμε έτσι, όπως αναφέρει ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, όχι επειδή έχει περισσότερες ώρες ή μέρες, αλλά επειδή γιορτάζουμε τα Πάθη του Κυρίου και τα ασύλληπτα γεγονότα της κατάργησης του θανάτου, της συμφιλίωσης του ανθρώπου με τον Θεό, τη νίκη του Χριστού επί του διαβόλου και την διάνοιξη για κάθε άνθρωπο του δρόμου προς τον Ουρανό.
Έτσι κάθε άνθρωπος τώρα καλείται να αγωνισθεί και με τη χάρη του Χριστού να νικήσει το κακό, την αμαρτία, το διάβολο και να συμφιλιωθεί με το Θεό, να καταργηθεί ο θάνατος γι’ αυτόν και να ζήσει αιώνια στην Ουράνια Βασιλεία.
Τα Άγια Πάθη του Κυρίου παρουσιάζονται υπέροχα αυτές τις μοναδικές μέρες μέσα από την υμνολογία της Εκκλησίας. Το βράδυ της Κυριακής των Βαΐων, της Μεγάλης Δευτέρας και της Μεγάλης Τρίτης ψάλλεται η Ακολουθία του Νυμφίου.
Η ακολουθία του Όρθρου μιας μέρας ψάλλεται την προηγούμενη το βράδυ. Π.χ. το βράδυ της Μ. Δευτέρας ψάλλεται ο Όρθρος της Μ. Τρίτης.
Μεγάλη Δευτέρα
Μεγάλη Τρίτη
Μεγάλη Τετάρτη
Μεγάλη Πέμπτη
Μεγάλη Παρασκευή
Μεγάλο Σάββατο
Μεγάλη Δευτέρα
Η υμνογραφία της ημέρας αυτής είναι αφιερωμένη:
α) στη ζωή του Ιωσήφ του 11ου υιού του Πατριάρχη Ιακώβ, του ονομαζόμενου Παγκάλου, δηλαδή του ωραίου στο σώμα και τη ψυχή. Ο Ιωσήφ προεικονίζει με την περιπέτειά του (που πουλήθηκε σκλάβος στην Αίγυπτο) τον ίδιο τον Χριστό και το πάθος Του.
β) στο περιστατικό της άκαρπης συκιάς που ξέρανε ο Χριστός (Ματθ. 21, 18-22). Η συκιά συμβολίζει την Συναγωγή των Εβραίων και γενικά την ζωή του Ισραηλιτικού λαού που ήταν άκαρποι από καλά έργα.
Μεγάλη Τρίτη
Θυμόμαστε και ζούμε δύο παραβολές:
α) Των δέκα παρθένων (Ματθ. 25,1-13) που μας διδάσκει να είμαστε έτοιμοι και γεμάτοι από πίστη και φιλανθρωπία.
β) Των Ταλάντων (Ματθ. 25,14-30), που μας διδάσκει να είμαστε εργατικοί, να καλλιεργούμε και να αυξήσουμε τα πνευματικά μας χαρίσματα.
Μεγάλη Τετάρτη
Είναι αφιερωμένη στην αμαρτωλή γυναίκα (Λουκ. 7,47), που μετανιωμένη άλειψε τα πόδια του Κυρίου με μύρο και συγχωρέθηκε για τα αμαρτήματά της, γιατί Του έδειξε μεγάλη αγάπη και πίστη. Ψάλλεται το περίφημο τροπάριο (δοξαστικό) της Υμνογράφου Μοναχής Κασσιανής.
Μεγάλη Πέμπτη
Είναι αφιερωμένη στην ανάμνηση τεσσάρων γεγονότων:
α) Τον Ιερό Νιπτήρα, το πλύσιμο δηλαδή των ποδιών των μαθητών από τον Κύριο, δείχνοντας για το ποια πρέπει να είναι η διακονία των πιστών στην Εκκλησία.
β) Τον Μυστικό Δείπνο, δηλαδή την παράδοση του Μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας.
γ) Την Προσευχή του Κυρίου, στο Όρος των Ελαιών και
δ) την Προδοσία του Ιούδα, δηλαδή την αρχή του Πάθους του Κυρίου.
Μεγάλη Παρασκευή
Κορύφωση του θείου δράματος, τελείται η «Ακολουθία των Παθών». Θυμόμαστε και βιώνουμε τα Σωτήρια και φρικτά Πάθη του Κυρίου, δηλαδή τα πτυσίματα, τα μαστιγώματα, τους εξευτελισμούς, τα κτυπήματα, το αγκάθινο στεφάνι και κυρίως την Σταύρωση και τον θάνατο του Χριστού.
Μεγάλη Παρασκευή πρωί (ημερολογιακά), τελούνται οι εξής ακολουθίες:
Ακολουθία των Μεγάλες Ωρών και στις 12.00 το μεσημέρι της Αποκαθηλώσεως, δηλαδή την Ταφή Του Κυρίου από τον Ιωσήφ τον Αριμαθαίας και το Νικόδημο τον Φαρισαίο.
Την Μεγάλη Παρασκευή το βράδυ (ημερολογιακά) ψάλλονται τα Εγκώμια και έχουμε την περιφορά του Επιταφίου.
Μεγάλο Σάββατο
Ταφή του Κυρίου και εις Άδου Κάθοδος όπου κήρυξε σε όλους τους νεκρούς – Επιτάφιος Θρήνος. Ψάλλονται σε τρεις στάσεις τα Εγκώμια. Μετά τη Δοξολογία γίνεται έξοδος από το Ναό και περιφορά του Επιταφίου. Ο Κύριος με την Κάθοδό Του στον Άδη συνέτριψε το κράτος και την εξουσία του θανάτου και του διαβόλου.
Κατά την ημέρα του Μεγάλου Σαββάτου τελείται ο Εσπερινός του Πάσχα συνυφασμένος με τη λειτουργία του Μ. Βασιλείου (το πρωί). Η ακολουθία έχει αναστάσιμο χαρακτήρα γιατί είναι Εσπερινός του Πάσχα. Ο λαός την ονομάζει «Πρώτη Ανάσταση».
Κατά τη διάρκεια της περιόδου του Τριωδίου, μέσα στην Εκκλησία, θα ζήσουμε τις Προηγιασμένες Θείες Λειτουργίες, τους Χαιρετισμούς της Θεοτόκου, τους Κατανυκτικούς Εσπερινούς, τα Μεγάλα Απόδειπνα και την αλυσίδα των Κυριακών που όλα αυτά μαζί, σε συνδυασμό με τον πνευματικό μας αγώνα και τη νηστεία, σαν σκαλοπάτια, θα μας ανεβάζουν με τα νοήματα τους όλο και ψηλότερα. Στην κορυφή αυτής της ανάβασης βρίσκεται η Μεγάλη Γιορτή που προσδοκούμε από τα βάθη της ψυχής μας, η γιορτή της Αναστάσεως του Κυρίου.